शुडोमोनास जिवाणू चा हा उपयोग तुम्हाला ठाउकच नाही!
भारतीय शेतकऱ्यांना रसशोषक किडी आणि पाने खाणाऱ्या आणि फळे पोखरणाऱ्या सुरवंटा विरुद्ध सतत लढा द्यावा लागतो. या इरसाल किटकांमुळे पिकांवर व्हायरस आणि बुरशी ची लागण वाढीस लागते. पिके धोक्यात येतात. शेतकऱ्याने लावलेले भांडवल आणि मेहनत वाया जाण्याची शक्यता निर्माण होतो. उपजीविका धोक्यात येते.
रासायनिक कीटकनाशके हे पारंपारिक उपाय आहेत. पण कीटकनाशके दिवसेंदिवस महागडी होत चालली आहेत. त्याचा पर्यावरणावर होणारा दुष्परिणाम आणि आरोग्याला असलेला धोका तर सर्वश्रुत आहेच. एकूणच किट नियंत्रणासाठी कीटकनाशकांचा वापर म्हणजे "नाका पेक्षा मोती जड". एकूणच शेतकरी बांधवांना कीड नियंत्रणासाठी असे पर्याय हवे आहेत जे स्वस्त, सोपे, निसर्गाला पूरक आणि आरोग्याला अपाय् न करणारे असतील.
जैविक कीड नियंत्रणासाठी आपण बावेरिया, मेटारायझीअम, लेकानिसिलीयम या सारख्या बुरशीबद्दल आणि बेसिलिस थूरिनजेनसिस जिवाणू बद्दल ऐकले असेल. पण या लेखात मी आपणाला शूडोमोनास जिवाणू चा उपयोग सुचवित आहे. मी आपणास निव्वळ पुस्तकी माहिती न देता तुम्ही हा जिवाणू कुठून मिळवू शकता? हे देखील सांगणार आहे. लेख पूर्ण पणे आणि शेवटपर्यंत वाचा जेणेकरून या विषयी मनात कोणताही प्रश्न शिल्लक राहणार नाही.
शुडोमोनास बद्दल आपणास काय महिती आहे?
जळी स्थळी आढळून येणारे शेकडो प्रकार चे शूडोमोनास जिवाणू आपल्या त्वचेवर देखील असतो. सतत कार्यमग्न असणारा हा जीव संधिसाधू समजला जातो. तो सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करतो आणि इतरांवर कुरघोडी करण्यासाठी अनेक हातखंडे वापरतो. सतराव्या शकतात शोध लावल्यापासून याने शास्त्रज्ञांना अचंभीत करून सोडले आहे. तो इतका बहुमूखी आहे की त्याचे नानाविध उपयोग सर्वश्रुत आहेत. प्रदूषक मोडून काढण्यापासून, प्रतीजीविके बनवण्या पर्यंत याचे उपयोग आहेत. शूडोमोनास जिवाणू चे बहुतेक प्रकार माणसाला निरुपद्रवी असले तरी त्वचा भाजली गेली तर त्याचे काही प्रकार त्रासदायक ठरतात. एकूण शूडोमोनास हा जिवाणू गट अतिशय विस्मयकारक असून माणसाच्या प्रगतीत मोठा हातभार लावू शकतो.
शेतीमध्ये शूडोमोनास काय काम करतो?
बीज अंकुरित होऊन त्याची मूळे जसजशी मातीत सरकतात तसे अनेक जिव मुळांच्या पृष्ठभागावर चिकटून आपली वसाहत निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू करतात. यात जिवाणू, बुरशी, जंत यांचा समावेश असतो. वर सांगितल्या प्रमाणे इतरांवर कुरघोडी करून जागा अडवण्यात व हातपाय पसरण्यात शूडोमोनास पुढे असतो. मुळातून स्त्रवणारा द्रव मिळवण्यासाठी त्याची प्रयत्नांची पराकाष्ठा सुरू असते. त्याच्या हावरट पणामुळे इतर जीव आपले बस्तान बसवू शकत नाही. असे करत असतांना आपले यजमान म्हणजेच वाढणाऱ्या मुळाशी तो सलगी करतो, यजमाना ला जागृत करून कीड रोगाविरोधात लढण्यासाठी सुसज्ज करतो. पण आपली जागा व अन्न हिसकवायचा प्रयत्न करणाऱ्या इतर जिवांच्या जिवावर उठतो. त्याच्या कडे प्रतीजैविकांचे भंडार असते ज्यामुळे बुरशी व जिवाणू त्याच्या आसपास फटकत नाहीत. त्याव्यतिरिक्त तो जंतांच्या अन्ननलिकेत जाऊन त्यांना विषबाधा घडवतो. बुरशी विरोधात प्रतीजीविकांसोबत तो अनेक प्रकारचे एनजाईम स्त्रवतो जे बुरशीला विरघळवून टाकतात!
शूडोमोनास चे केलेले ही वर्णन आपल्याला अतिशयोक्ति वाटू शकते पण हे शंभर टक्के खरे आहे. त्याच्या या गुणा मुळेच कृषिशास्त्रज्ञ बीज प्रक्रियेत शूडोमोनास चा उपयोग करण्यास सुचवतात.
शूडोमोनास चा उपयोग सुरक्षित का आहे?
शुडोमोनास निसर्गासाठी कोणताही धोका निर्माण करीत नाही. उपयोगी कीटक व जिवाणूना घातक ठरत नाही. मानवाच्या आरोग्याला कोणताही अपाय् करीत नाही. कीटकनाशकांचे व त्याच्या अंशाचे विघटन करण्यास तो पूरक ठरतो व कोणतेही टिकून राहणारे रसायन तयार करीत नाही. शूडोमोनास ची वाढ करणे, पावडर स्वरूपात सठवणे, हाताळणे आणि वापरणे अगदीच सोपे आणि कमी खर्चाचे आहे. सतराव्या शकतापासून यावर भरपूर संशोधन झाले असून याच्या सर्व बाबींवर माणसाला भरपूर ज्ञान आहे.
शूडोमोनासचा फवारणी द्वारे कीड नियंत्रणात उपयोग
बीज व मृदा प्रक्रियेत शूडोमोनास चा वापर सर्वश्रुत असला तरी फवारणी मध्ये याच्या वापरावर फारसा अभ्यास झालेला नव्हता. इतर पर्याय उपलब्ध असल्याने याकडे दूरलक्ष्य झाले असण्याची शक्यता आहे. पण यावर संशोधन होणे गरजेचे ठरले आणि तसे संशोधन झाले देखील. बुरशी आणि कीटकवर्गात कायटिन असते. इतर संजीवात हा घटक नसल्याने कायटीन विघटन करणाऱ्या शूडोमोनास च्या प्रजातींवर लक्ष्य केंद्रित करण्यात आले. अश्या प्रजातींचा अभ्यास केल्यावर उडीद व मुगावर येणाऱ्या रसशोषक किडी तसेच पाने व शेंगा खाणाऱ्या अळयांवर नियंत्रण करू शकणाऱ्या शुडोमोनास च्या प्रजातींचा शोध लागला.
केरळच्या राज्य बायोकंट्रोल लॅबोरेटरी कडून उत्पादन व वितरण
केरळच्या राज्य बायोकंट्रोल लॅबोरेटरी ने शूडोमोनास चे उच्च-गुणवत्तेचे फॉर्म्युलेशन उपलब्ध करून दिले आहे. याचा उपयोग करून आपण विविध पिकात येणाऱ्या किडी चे नियंत्रण करू शकता. हे उत्पादन भारत भरात वितरित करण्यात येत असून खाली दिलेल्या लिंकवरून आपण ते घरोपोच मागवु शकता. जर आपण याचा उपयोग केला तर त्याविषयी आपला अनुभव काय आहे हे आम्हाला कळवायला विसरू नका.
रिसेटएग्री डॉट इन वर प्रकाशित ही माहिती आपल्याला कशी वाटली ते कमेंट मध्ये नक्की लिहा. अशी शास्त्रीय माहिती वाचण्यासाठी पुन्हा भेट द्या. आपल्या प्रतिसदाबद्दल मी आपला आभारी आहे. धन्यवाद. जय जवान, जय किसान, जय विज्ञान.
