जंगली गवतापासून सोनेरी धान्यापर्यंत: गव्हाच्या बियांच्या विकासाचा आकर्षक प्रवास

गहू, जो कोट्यावधी लोकांच्या आहारातला अविभाज्य घटक आहे, त्याने आपल्या जंगली पूर्वजांपासून आजच्या उच्च उत्पादन देणाऱ्या, रोगप्रतिकारक जातींपर्यंत पोहोचण्यासाठी हजारो वर्षांमध्ये एक अद्भुत प्रवास केला आहे. मानवी कल्पकता, निसर्गाची निवड आणि वैज्ञानिक प्रगती यांच्या एकत्रित परिणामामुळे हे शक्य झाले आहे. गव्हाच्या आजच्या वाणांना घडवणाऱ्या काही महत्त्वपूर्ण टप्प्यांवर एक नजर टाकूया.

शेतीची पहाट: माणसाळलेले जंगली गवत

• कल्पना करा, १०,००० वर्षांपूर्वीचा सुपीक चंद्रकोर. आपले पूर्वज, त्यावेळचे भटके मानव, हळूहळू स्थिर होऊ लागले होते. त्यांच्या निरीक्षणशील डोळ्यांनी जंगलात वाढणारी गवतं पाहिली - एंकॉर्न, एमर... त्यांना कळलं की ही बारीक दाणे असलेली गवतं त्यांच्या जगण्याचा आधार बनू शकतात. मग काय, त्यांनी जंगलातून ही गवतं आपल्या राहात्या जवळ आणली, त्यांची लागवड करण्यास सुरुवात केली. ही होती शेतीच्या प्रवासाची सुरुवात.

• पुढे पिढ्यान्‌पिढ्या हा प्रवास चालू राहिला. प्रत्येक शेतकरी आपल्या पिकाकडे बारकाईने पाहू लागला. कोणत्या झाडाला जास्त दाणे लागतात, कोणत्या झाडाची कणसं भरदार आहेत, हे त्यांनी ओळखायला सुरुवात केली. आणि मग, चांगल्या गुणांची बिया पुढच्या वर्षीसाठी राखून ठेवल्या. त्यांना माहीत नव्हतं की ते 'निवड' या प्रक्रियेतून गवतांचे माणसाळण करत आहेत. आज आपण ज्या पिकांवर अवलंबून आहोत, ती याच प्रदीर्घ प्रवासाची फलश्रुती आहे.

वैज्ञानिक संकर: एक झेप पुढे

• १९व्या शतकात, वनस्पती संकराला एक नवी दिशा मिळाली. आता हे काम केवळ शेतकऱ्यांच्या हातात नव्हते, तर संशोधकही यात सहभागी झाले होते. त्यांनी गव्हाच्या विविध वाणांचे बारकाईने निरीक्षण केले, त्यांचे गुणधर्म समजून घेतले आणि हळूहळू, पद्धतशीरपणे, चांगल्या गुणांची निवड करून गहू आणखी चांगला बनवण्याचा प्रयत्न सुरू केला.

• २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला, मेंडेल नावाच्या शास्त्रज्ञाने केलेल्या संशोधनामुळे जनुकशास्त्रात एक नवी क्रांती आली. आता आपल्याला माहिती होतं की वनस्पतींचे गुणधर्म त्यांच्या जीन्समध्ये असतात आणि ते कसे पुढच्या पिढीकडे जातात. यामुळे गव्हाच्या प्रजननाला आणखी एक वेगळी दिशा मिळाली. आता संशोधक अधिक अचूकपणे, विशिष्ट गुणधर्मांची निवड करू शकत होते.

• २०व्या शतकाच्या मध्यात, 'हरितक्रांती' नावाच्या एका महत्त्वाच्या घटनेने जगाला वेगळंच रूप दिलं. शास्त्रज्ञांनी असे गव्हाचे वाण विकसित केले जे आधीच्या वाणांपेक्षा खूप जास्त उत्पादन देत होते. यामुळे जगभरात अन्नधान्याची टंचाई दूर होण्यास मदत झाली. गव्हाच्या या नव्या वाणांना 'अर्ध-बौने' असं म्हटलं जात होतं कारण ती आधीच्या वाणांपेक्षा बुटकी होती, पण त्यांचे उत्पादन मात्र खूप जास्त होतं. 

• थोडक्यात, गव्हाच्या प्रजननाचा हा प्रवास सातत्याने पुढे जात राहिला आहे. शेतकऱ्यांच्या पारंपरिक ज्ञानापासून सुरू झालेला हा प्रवास आता वैज्ञानिक संशोधनाच्या मदतीने आणखी वेगवान झाला आहे.

आधुनिक संकल्पनेतून उत्क्रांती पलीकडे! 

आजच्या काळात, शास्त्रज्ञांनी गव्हाच्या विकासात आणखी पुढची झेप घेतली आहे. आता ते बी  केवळ निवडत नाहीत, तर वेगवेगळ्या गव्हाच्या जातींमध्ये संकर घडवून आणत आहेत. यामुळे त्यांना असे गहू तयार करता येतात जे रोगांना तोंड देऊ शकतात आणि भरघोस पीक देतात.

यात आणखी एक पाऊल पुढे टाकत, शास्त्रज्ञ आता 'मार्कर-असिस्टेड सिलेक्शन' नावाच्या एका अत्याधुनिक तंत्राचा वापर करत आहेत. या तंत्रामुळे त्यांना अगदी सुरुवातीलाच कळते की कोणत्या रोपात चांगले गुणधर्म आहेत. यामुळे नवीन वाण तयार करण्याची प्रक्रिया खूपच जलद होते.

पण इथेच थांबायचं नाही, असं शास्त्रज्ञांना वाटतं. ते आता 'अनुवांशिक अभियांत्रिकी' नावाच्या एका नव्या क्षेत्रात काम करत आहेत. यात ते गव्हाच्या जीन्समध्ये बदल करून त्याला असे गुणधर्म देऊ पाहत आहेत जे निसर्गतः त्यात नसतात. कल्पना करा, गहू जो दुष्काळातही टिकून राहील, किंवा ज्यात आणखी जास्त पोषणमूल्य असेल! हे सध्या प्रयोगशाळेत सुरू आहे, पण भविष्यात हे शक्य होईल यात शंका नाही.

थोडक्यात, गव्हाच्या विकासाची ही कहाणी अजून संपलेली नाही. ती सातत्याने पुढे जात आहे, नवनवीन शक्यतांना जन्म देत आहे.

गव्हाच्या जाती

• सर्वाधिक उत्पादन देणारे: DBW 327, Hytech wheats, आणि RGT गव्हाचे वाण प्रभावी उत्पादन क्षमता दर्शवतात, प्रति हेक्टर 8 टन पर्यंत पोहोचतात.
• सर्वात विचित्र: Einkorn, Emmer आणि Spelled सारखे प्राचीन धान्य त्यांच्या अद्वितीय चव आणि पौष्टिक प्रोफाइलसह भूतकाळाची झलक देतात .
• सर्वात लक्षणीय: नॉरिन 10 आणि CIMMYT गव्हांनी जागतिक अन्न उत्पादन वाढविण्यात आणि अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.

गव्हाचे भविष्य:  उत्क्रांती पलीकडचा अखंड प्रवास

गव्हाच्या चांगल्या वाणांचा शोध सुरूच आहे. अधिक लवचिक, उत्पादनक्षम आणि पौष्टिक गहू तयार करण्यासाठी शास्त्रज्ञ आणि प्रजनक नवीन तंत्रज्ञानाचा शोध घेत आहेत. हवामान बदल आणि वाढती लोकसंख्या यांसारख्या आव्हानांना तोंड देत असताना, शाश्वत आणि अन्न-सुरक्षित भविष्याची खात्री करण्यासाठी या प्रगती महत्त्वपूर्ण ठरतील.

हा लेख resetagri.in वर होस्ट केला आहे आणि Gemini AI च्या मदतीने तयार केला गेला आहे. आम्ही अचूकतेसाठी प्रयत्न करत असताना, नेहमी गव्हाच्या लागवडीबद्दल वैयक्तिकृत सल्ल्यासाठी स्थानिक कृषी तज्ञांचा सल्ला घ्या.